شاخص های ملی و بین المللی کنترل روند تولیدات دامی

 

وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِن مَّاء فَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَى رِجْلَیْنِ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَى أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿نور-۴۵﴾ و خداوند هر جنبنده‏ای را از آبی آفرید، گروهی از آنها بر شکم خود راه می‏روند، و گروهی بر دو پای خود، و گروهی بر چهار پا راه می‏روند، خداوند هر چه را اراده کند می‏آفریند، چرا که خدا بر همه چیز تواناست. 

مقدمه: بخش دامپروری در دهه 1990-2000 بعلت افزایش تقاضای جهانی برای غذاهایی با منشاء دامی از رشد چشمگیری برخوردار بوده که این امر مرهون رشد جمعیت ، افزایش شهرنشینی و رشد درآمد بوده است طبق گزارشات سازمان فائو در سال 2005 برای اولین بار در سال 1995 حجم گوشت تولیدی کشورهای در حال توسعه از میزان گوشت تولیدی کشورهای توسعه یافته فراتر رفته است و از همین برهه زمانی در تولید شیر شکاف بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای توسعه یافته به حداقل رسیده است این تحول عظیم، انقلاب دامی را بوجود آورد که پیامدهایی را برای سلامت، معیشت و محیط زندگی بشر داشته است.

 در راستای کنترل این پیامدها و رسیدن به اهداف مورد نظر نیاز به تدوین شاخص ها و معرف هایی بود که عملکرد متفاوت بخش دامپروری در مناطق مختلف داخل هر کشور و بین کشورهای مختلف سنجیده شود بطوریکه در سطح بین المللی تنوعی از لحاظ کمیت و کیفیت رشد این بخش دیده می شد  و اینکه این بخش در رشد اقتصادی و نیل به اهداف توسعه هزاره تا چه حدی می تواند موثر واقع شود مثلا برخی از کشورهای در حال توسعه مانند برخی از کشورهای جنوب بیابان ساهارا قاره آفریقا که جزء عظیمترین ذخایر برای خوراک دام می باشد در انقلاب دامی از سایر کشورهای در حال توسعه عقب مانده بود.

در هر کشور، دام به دلایل مختلفی نگه داری می شود از جمله این دلایل عبارتند از رسیدن به امنیت غذایی ملی و خانوار که با ایجاد اشتغال، درآمد و پس انداز باعث کاهش فقر و فلاکت شده و از طریق تجارت دام و محصولات دامی و تهیه و ارسال مواد خام به صنایع مربوطه باعث رشد اقتصادی خواهد شد البته در این فرایند مدیریت همزمان بهداشت محیط و سلامت عمومی تولیدات دامی  نقش مهمی را ایفاء خواهد کرد.

نظارت بر عملکرد بخش دام می تواند بصورت کمی یا کیفی باشد. نظارت کیفی عبارتست از ارائه بیان کیفی و ساده در خصوص وضع دامداری از لحاظ اهداف و سیاست ها و نظارت کمی شامل تعریف معرف های کمّی برای سنجش عملکرد بخش دامداری که در این حالت لازم است یک سطح حداقل مطلوب عملکرد تعیین شود و گاهی برای سنجش یک هدف خاص در تولیدات دامی لازم می شود که از چندین معرف کمی استفاده شود.

مختصر بودن معرف ها امر مقایسه بین کشورها(با اعمال تغییراتی داخل کشورها)و زمان را ممکن می سازد معرف ها بایستی از نظر آنالیزی مطمئن،تکرار پذیر،قابل اندازه گیری،به روز و دقیق باشند و همینطور جامع و در طول زمان قابل مقایسه بین کالاها، سیاستها و کشورها و برای سیاست گذارها به راحتی قابل فهم باشند همچنین سوالات اساسی تشکیل دهنده معرف ها نشانگر اینست که چه چیزی تحت نظارت قرار خواهد گرفت و چگونه اطلاعات برای نظارت بدست آوریم و این معرف های به کار چه کسی خواهد آمد.

این معرف ها نشان خواهد داد که آیا بخش دامپروری نقش مورد انتظارش را بنحو احسن انجام می دهد و  یا تفاوت بین نواحی و کشور های مختلف از نظر عملکردی و تحقق اهداف در صورت وجود چگونه است بنابراین از روی این شاخص ها نقش دامپروری در اقتصاد کشور و ارتباطش با متغیر های جمعیت انسانی، الگوهای مصرف، دسترسی به منابعی همچون آب، زمین و خوراک مورد ارزیابی قرار می گیرد. شاخص ها بایستی در زمینه های تولیدات دامی، منابع دامی و تجارت دام و محصولات دامی، نظارت کامل داشته باشند و از آنجائیکه وضعیت سلامت و بیماری های دامی بر روی بهره وری دام موثر است و میزان درگیری یک کشور را در تجارت های بین المللی (دام و محصولات دامی) تعیین می کند فلذا این مورد نیز باید توسط معرف ها کنترل شود.

شاخص های مورد بحث در این مقاله توسط خلاصه های بخش دامپروری (LSB) و اطلس جهانی سلامت و تولیدات دامی (GLiPHA) سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد(FAO) تدوین شده و مورد بهره برداری واقع می شود. LSB ها چشم انداز تقریبی از بخش دامپروری یک کشور با استفاده از آمار و شاخص های کمّی ارائه می دهند در حالیکه GLiPHA اطلس های الکترونیکی هستند که جهت ارائه اطلاعاتی اقتصادی اجتماعی، جمعیت شناسی انسانی و دامی و موارد مربوط به سلامتی که امکان مقایسه بین کشورها و بهبود مدیریت و امکان تبادل اطلاعات در سطح ملی و بین المللی را فراهم می کند. در این مقاله به شاخص های کمّی دامپروری متمرکز خواهیم شد.

دامپروری در اقتصاد

کشاورزی در اکثر کشورها نقش اقتصادی برجسته ای داشته و در کشورهای در حال توسعه سهم بسزایی در تولید ناخالص داخلی(GDP) و حمایت از معیشت خانوار بر عهده دارد. بخش دامپروری در تعامل با سایر بخشهای اقتصادی بوده و نقش مهمی را درتوسعه اقتصاد کشور ایفاء می کند لذا برآوردGDPدامپروری و کشاورزی از GDP کل ضروری است و برآورد سهم GDP دامپروری نسبت به GDP کشاورزی بعنوان شاخصی از اهمیت نسبی بخش دامپروری از اقتصاد کشاورزی را مطرح می کند نرخ های رشد سالانه بعنوان شاخص های مهمی در ترسیم روند محسوب می شوند.

 بازده و بهره وری کلی دام می تواند با استفاده از شاخص تولید دام(Livestock Production index) نمایش داده شود که شامل تولید شیر و گوشت از همه منابع دامی، محصولات لبنی، تخم مرغ، عسل، ابریشم خام، پشم، چرم و پوست می باشد. این شاخص بیانگر سطح نسبی حجم کل تولیدات دامی برای هر سال در مقایسه با یک دوره سنواتی پایه مثلا در اینجا (2006 - 2004 ) می باشد مقدار تولیدی از هر کالا نسبت به قیمت میانگین بین المللی محاسبه شده و مجموع آن برای هر سال بدست می آید سپس ارزش مجموع تولیدات سالانه نسبت به میانگین مجموع سنوات پایه مذکور بعنوان شاخص در نظر گرفته می شود و مقدار شاخص برای سال های مبنا معادل 100 در نظر گرفته می شود.اطلاعات جدول ذیل بر اساس گزارش 2014 گروه بانک جهانی ارائه شده استکه در آن روند رشد سالانه تولیدات دامپروری هر کشور نسبت به سال مبنای آن کشور محاسبه شده است.

نام کشور	سال 2000	سال 2012	نام کشور	سال 2000	سال 2012
-	-	-	-	-	-
پاکستان	6/85	130	ژاپن	7/100	7/101
ترکیه	5/91	8/153	هلند	5/104	115
فرانسه	0/104	2/100	میانگین جهانی	9/89	5/115

ابعاد اجتماعی اقتصادی منابع دامی:

تولیدات دامی نقش مهمی در تامین نیازهای جوامع انسانی دارند بنابراین شاخص های اجتماعی و اقتصادی برای این بخش تعریف می شود تا رابطه دام را با روند جمعیت شناسی و رفاه انسانی مشخص کند و اطلاعاتی در زمینه تامین و مصرف غذاهایی با منشاء دامی را فراهم کند و منبع اصلی این گونه شاخص ها شامل بانک جهانی و آمار سازمان فائو(FAOSTAT) و اطلاعات آماری ملی می باشد این معرف ها در مورد جمعیت کل،جمعیت کشاورزی، جمعیت فعال کشاورزی بتفکیک جنس، جمعیت دامداران و جمعیت مصرف کننده شهری محصولات دامی می تواند بکار رود. این شاخص ها می تواند شامل نسبت هر بخش از جمعیت به کل جمعیت و نرخ رشد سالانه آنها، تراکم جمعیت بر کل زمین ها یا زمین های کشاورزی ، تعداد دام به ازاء هر فرد و تعداد واحدهای دامی به ازاء هر فرد باشد.تعداد کل خانوارهای وابسته به دامپروری و یا کشاورزی لازم است برآورد بشود چون آنها اطلاعاتی را در مورد توزیع مالکیت دامداری و همچنین بهره وری بخش که در محاسبه بازده هر کارگر دامداری یا هرخانوار مهم است فراهم می کنند.

معیارهای رفاه انسانی مانند معیارهای فقر و شاخص های توسعه بشری که توسط برنامه توسعه سازمان ملل(UNDP) تدوین شده روز به روز از اهمیت بیشتری در تعیین نقش دامپروری می تواند ایفاء کند.کشورهایی با فقر روستایی بالا و دارای رتبه پائین  در شاخص رشد انسانی نیازمند تاکید بیشتر بر نقش دامپروری در کاهش فقر می باشند. در حالیکه یک جمعیت نسبتا مرفه شهری از بازار آماده ای برای غذاهایی با منشاء دامی بوده و باعث تسریع رشد صنعت دامپروری کشور می شود دامداری می تواند در تضمین امنیت غذایی خانوار وملی نقش مهمی داشته باشد بنابراین تولیدات دامی بعنوان یک هدف مهم تلقی شده و بنابراین مصرف این محصولات  بایستی تحت نظارت قرار گیرد مصرف محصولات دامی از نظر میزان کالری، میزان پروتئین ها و چربی های بدست آمده از تمام محصولات دامی در طی روز مورد استفاده قرار می گیرند می تواند مورد ارزیابی قرار گیرد.

تولید داخلی گوشت ،شیر،تخم مرغ بویژه در ارتباط با جمعیت انسانی بایستی تعیین شود تا مصرف سرانه برآورد گردد.و برای دانستن اینکه آیا مصرف در رابطه با جمعیت نفوس روبه کاهش است یا رو به افزایش لازم است سرعت رشد سالانه به ازای مصرف سرانه مورد ارزیابی قرار گیرد. و یا مجموع محصولات مشابه می تواند بر حسب گونه مورد آنالیز قرار گیرد اهمیت هر محصول و تغییرات الگوی مصرف با توجه به سهم نسبی هر محصول دامی نسبت به کل محصول قابل ارزیابی است.

منابع دامی و بیوفیزیکی :

دسترسی به زمین و منابع چرا اغلب تعیین کننده نوع دامی که می تواند نگهداری شود و شیوه مدیریت دامداری (یعنی سیستم غالب تولید) و قابلیت توسعه تولیدات دامی است  کشورها و مناطقی که دارای زمین فراوان بوده و از جمعیت دامی و انسانی پایینی برخوردار هستند مثل اکثر کشورهای جنوب ساحارای آفریقا که عمدتا متمایل به سیستم های چرایی هستند در حالیکه مناطقی با تراکم دامی و انسانی بالا متمایل به سیستم صنعتی مثل کشورهای آسیای شرقی و جنوبی هستند و عمدتا دام های تک معده ای نگه داری می کنند شاخص های مرتبط کننده دام و منابع بیوفیزیکی لازم است به انواع مختلف زمین قابل دسترس مانند کل زمین، زمین زراعی، زمین های کاشت برای محصولات زراعی و دائمی، مراتع دائمی، زمین های مراتع غیر دائمی و غیر زراعی. نسبت هر نوع از زمین و تکامل آنها در طول زمان در ارتباط با کل زمین بویژه مراتع دائمی مهم می باشد.

نسبت دام به زمین بعنوان یکی از معیارهای توصیف کننده سیستم های تولید دامپروری جهان می باشد تراکم جمعیت دام به زمین یا نسبت به زمین کشاورزی شاخصهایی از منابع زمین قابل دسترس برای تولیدات دامی هستند و موقعی که بهمراه فشار جمعیت انسانی استفاده شود می تواند برای آنالیز تکامل سیستم های مختلف دامی مورد استفاده قرار گیرد مثلا با کاهش منابع ارضی در اثر افزایش فشار جمعیت تمایل به متراکمتر شدن بیشتر می شود.

منابع دامی :

برای داشتن شاخصی ازمنابع دامی لازم است که از جمعیت گونه های دامی و نرخ رشد سالانه اطلاعات آماری بدست آورد و تعداد واحدهای دامی برای هر گونه مشخص شود و احد دامی اصولا یک ضریب تبدیل بین گونه های دامی می باشد و از تبدیل وزن بدنی به وزن متابولیک (وزن بدنی به توان 75/0 )بدست خواهد آمد

جمعیت دام کشوربرحسب واحد دامی درسال 1392 (منبع: آمارنامه کشاورزی 1392)

نوع دام	ضریب واحد دامی	جمعیت سال 92
گاو اصیل	5/9	5/8863
گاو دورگ	5/6	26260
گاو بومی	4	11852
گوسفند	1	45430
بز	75/0	25/15443
شتر	5/5	880
گاو میش	5/6	1313

تولیدات دامی :

شاخص های کنترل تولیدات دامی لازم است حجم کلی تولید گوشت، شیر، تخم مرغ و پشم هر گونه را در برداشته باشد مقدار کل کالاهای مشابه باید جمع شده تا بتواند در طول زمان مورد مقایسه قرار گرفته و برآوردی از نرخ رشد سالانهبدست آید اغلب روند های ترکیب کل شیر و گوشت دلالت دارد بر ساختار بخش دام و اینکه کدام زیر بخش نسبت به سایر زیربخش های دیگر از رشد سریعتری برخوردار است برای هر کالای تولید شده می تواند کل تولید نسبت به کل زمین یا زمین کشاورزی بر حسب حیوان یا واحد دامی برآورد شود تا شاخصی از میزان بازده باشد برای هر کالا نسبت محصول تولید شده بوسیله هر گونه دامی می تواند برآورد شود وقتیکه کل تولید به جمعیت انسانی تقسیم می شود تا تولید سرانه بدست آید این شاخص نشانگر اینست که چه مقدار از محصولات دامی تولید داخل می تواند اهداف مطلوب ملی مصرف سرانه و در نتیجه حذف واردات را تامین کند در جدول ذیل برخی از مهمترین شاخصهای بکار رفته نظارت بر تولیدات دامی اشاره می شود.

شاخص	توضیحات و تعاریف
کل تولید	مقدار گوشت / شیر/ تخم مرغ تولید شده بر حسب تن بوسیله هر گونه و کشتار شده در داخل کشور(صرفنظر از اینکه دام منشاء داخلی یا خارجی داشته باشد )
تراکم تولید	مقدار گوشت / شیر/ تخم مرغ کل تولید بر حسب میلیون تن تقسیم بر زمین کشاورزی و یا کل زمین بر حسب کیلوگرم گوشت / شیر/ تخم مرغ به ازاء هر کیلومتر مربع از زمین کشاورزی در هر سال
تولید سرانه	مقدار سرانه تولید گوشت / شیر/ تخم مرغ عبارتست از مقدار گوشت / شیر/ تخم مرغ تولیدی کل تولیدی بر حسب میلیون تن تقسیم بر جمعیت کشاورزی و یا کل جمعیت انسانی بر حسب کیلوگرم از محصول دامی به ازاء هر شخص در هر سال
تولید به ازاء هر حیوان	مقدار گوشت / شیر/ تخم مرغ کل تولید بر حسب میلیون تن تقسیم بر تعداد حیوانات آن گونه در کشور بر حسب کیلوگرم از محصول دامی به ازاء هر حیوان در هر سال
تولید به ازاء هر حیوان	مقدار گوشت / شیر/ تخم مرغ کل تولید بر حسب میلیون تن تقسیم بر تعداد حیوانات کشتارشده آن گونه در کشور بر حسب کیلوگرم از محصول دامی به ازاء هر حیوان کشتار شده در هر سال که شاخصی از وزن لاشه می باشد
تعداد حیوانات کشتار شده/شیر ده/ تخم گذار	تعداد کل حیوانات کشتار شده/ شیر ده/ تخم گذار آن گونه در داخل کشور (صرفنظر از اینکه دام منشاء داخلی یا خارجی داشته باشد )
نسبت حیوانات کشتار شده/ شیر ده/ تخم گذار	تعداد حیوانات کشتار شده/شیر ده/ تخم گذار تقسیم بر تعداد کل گونه بر حسب درصد

تجارت:

صادرات محصولات دامی و دام به خارج از کشور یکی از اهداف کلیدی اکثر کشورها در ارتقاء تولیدات  دامی می باشد. برخی کشورها تلاش در ذخیره ارز خارجی از طریق حذف واردات بوسیله تقویت و حمایت از تولید بومی دارند بنابراین نیاز به نظارت بر حجم تجارت یعنی میزان واردات و صادرات و روند آن در طول زمان می باشد جایگاه یک کشور از این نظر که خالص صادرات داشته باشد یا خالص واردات نشانگر و معرف مهمی برای امنیت غذایی و پایداری یک کشور محسوب می شود و می تواند با توجه به تفاوت بین واردات و صادرات از لحاظ حجم یا ارزش کالا برآورد شود اهمیت تجارت در بخش دام و محصولات دامی در تجارت کلی کشاورزی می تواند اولا از طریق برآورد نسبت تجارت کشاورزی به کل تجارت و سپس از طریق تجارت دام و محصولات دامی نسبت به تجارت کشاورزی محاسبه شود کند در جدول 4 برخی از مهمترین شاخصهای بکار رفته در نظارت بر تجارت دام و تولیدات دامی اشاره می کند.

شاخص	توضیحات و تعاریف
مقدار صادرات یا مقدار واردات (بر حسب میلیون تن)	هر دو گزارش کمّی از تجارت خارجی می باشد برای همه کالاها بجز دام زنده ( راس) بر حسب  واحد وزن گزارش می شود و بعنوان یک قاعده کلی ، در گزارشات تجاری از وزن خالص( بدون در نظر گرفتن وزن کانتینر) استفاده می شود
ارزش صادرات یا ارزش واردات	هر دو گزارش از تجارت خارجی بر حسب واحد پولی می باشد
سرانه ارزش صادرات یا ارزش واردات	نسبت ارزش صادرات یا ارزش واردات به کل جمعیت انسانی
سرانه مقدار صادرات یا مقدار واردات	نسبت مقدار صادرات یا مقدار واردات به کل جمعیت انسانی
خالص تجارت بر حسب مقدار	مقدار صادرات منهای مقدار واردات
خالص تجارت بر حسب ارزش	ارزش صادرات منهای ارزش واردات
نسبت درصد صادرات به کل تولید یا نسبت درصد واردات به کل تولید	مقدار صادرات یا مقدار واردات نسبت به کل تولید محصولات دامی بر حسب درصد
تمایل تجاری	خالص تجارت (مقدار صادرات منهای مقدار واردات) تقسیم بر کل تولید بر حسب درصد
نسبت صادرات یا واردات به کل تولید	تعداد دام صادراتی یا وارداتی از گونه ای معین تقسیم بر کل جمعیت گونه مورد نظر بر حسب درصد

    سلامت دام

بیماری دامی دارای پیامدهایی بر روی بهره وری منابع دامی می باشد و در نتیجه مقدار محصولات قابل دسترس برای مصرف انسان را تحت تاثیر قرار می دهد و ممکن است مانع نگهداری انواع خاصی از دام در برخی از کشورها و مناطق شود و در واقع  اقدام به تجارت خارجی  کند و می تواند بر امنیت غذای ملی و خانوار موثر باشد بنابراین کنترل بیماریهای دامی اغلب یک هدف مهم برای اکثر کشورها محسوب می شود و شاخص ها ی نظارت بر سلامت دام باید بتواند وضعیت بیماری و شیوع امراض در نواحی مختلف را مشخص کند و همینطور اطلاعاتی در مورد میزان سالانه شیوع بیماری، موارد بیماری، حیوانات تلف شده و کشتار شده را و حیوانات واکسینه شده را برای هر نوع بیماری دامی داشته باشد این داده ها ممکن است گزارش سالانه بیماری ها باشد و یا خلاصه های پنج ساله باشد. برای قابل مقایسه شدن بهتر اطلاعات مربوط به بیماری لازم است اطلاعات درج شده در گزارش با استفاده از واژه شناسی بیماری و طبقه بندی های  سازمان جهانی سلامت حیوانات (OIE) منطبق باشد. در جدول 5 لیستی از مهمترین شاخص های بکار رفته در نظارت بر سلامت دام که در خلاصه گزارش های پنج ساله بکار می رود آورده شده.

جدول 5: شاخص های نظارت بر سلامت دام در یک دوره پنج ساله

شاخص	توضیحات و تعاریف
مورد به ازا هر 10000 نفر	تعداد حیوانات مبتلا به بیماری(حیوانات بیمار+ حیوانات تلف شده از بیماری) در طول دوره تقسیم بر جمعیت گونه ضربدر 10000
کل مورد ها	تعداد حیوانات مبتلا به بیماری در طول دوره
کل مرگ و میرها	تعداد حیوانات تلف شده در اثر بیماری در طول دوره
مرگ به ازا هر 10000 نفر	تعداد حیوانات تلف شده در اثر بیماری در طول دوره تقسیم بر جمعیت گونه ضربدر 10000
کل حیوانات معدومی	تعداد حیوانات معدومی جهت کنترل بیماری در طول دوره که لاشه های شان نیز معدوم شده
تعداد سال های وقوع بیماری	تعداد سالهایی که بیماری مورد نظر در داخل کشور در طول دوره شایع شده
کل موارد وقوع بیماری	تعداد وقوع بیماری مورد نظر در داخل کشور در طول دوره
کل واکسیناسیون	تعداد حیوانات واکسینه شده بر علیه بیماری مورد نظر در طول دوره
درصد پوشش واکسیناسیون	تعداد حیوانات واکسینه شده بر علیه بیماری مورد نظر در طول دوره تقسیم بر جمعیت گونه بر حسب درصد

  استفاده از مطالب فوق در صورت ذکر آدرس وبلاگ مجاز می باشد.

برگرفته از :ترویج و توسعه پرورش دام و نشخوارکنندگانhttp://alborz20.rozblog.com/pages/3