مسمومیت نیتراتی در نشخوارکنندگان

منبع : http://alborz20.rozblog.com/pages/2

ترویج و توسعه پرورش دام و نشخوارکنندگان

محمدرضا حیدری

مقدمه:

منابع ورود نیترات (NO₃) به بدن از طریقمصرف آب، غذا و ترکیبات شیمیایی (دارو ها) بوده که معمولا با توجه به اثراتی که هر ماده در بدن و محیط بر جای می گذارد حد مجازی برای آن تعریف می شود. در مورد نیترات حداقل مقدار مجاز نیترات در آب برای دام و حیوان  45ppm تعیین شده است(جدول شماره 5) و برای علوفه مقدار 1500 ppm  نیترات حداقل مجاز شناخته شده است(جدول شماره 4). از سال 1895 میلادی اولین مسمومیت نیتراتی در دام  گزارش شد و در خشکسالی دهه 1930 برای اولین بار این مسمومیت تحت عنوان مسمومیت علف یولاف معرفی شد چون تلفات ناشی از این نوع گیاه  نسبت به سایر علوفات غله ای (گرامینوزها) بیشتر دیده و گزارش شده بود.

حساسیت گونه های تک معده ای نسبت به غیر تک معده ای ها در مقابل اثرات نیترات آب و غذا بیشتر است و در هر گونه حیوان نیز با افزایش سن از حساسیت موجود کاسته می شود در بین حیوانات مزرعه گاوها بسیار حساس تر از گوسفند و بز و اسب می باشند و به هر حال مقدار تاثیر گذاری نیترات مرتبط با مقدار نیترات در آب ، وضعیت سلامت بدن دام و مقدار نیترات خوراک ومدت اثر نیترات بر سیستم بدنی می باشد.در شرایطی که مقدار نیترات دریافتی بدن بالا باشد مسمومیت نیتراتی (بصورت حاد یا مزمن) رخ خواهد داد.

 علائم مسمومیت نیتراتی:

الف - مسمومیت نیتراتی حاد: وقتیکه حیوان مقدار زیادی از علوفه های سرشار از نیترات در مدت بسیار کوتاه مصرف کند دچار مسمومیت نیتراتی حاد خواهد شد این نوع مسمومیت می تواند در عرض چند دقیقه بعد از بروز علائم اولیه بسیار سریع اتفاق افتد چون اکسیژن خون سریعا کاهش نشان می دهد و خون سیاهرگی به رنگ قهوهای شکلاتی رنگ در می آید اما بخاطر سرعت و ریسک بالای این مسمومیت، بهترین روش اطلاع دامدار از انواع گونه های حاوی مقادیر بالای نیترات و وضعیت رشدی گیاه و سایر موارد استراتژیک می باشد که به آنها اشاره خواهد شد. مسمومیت حاد بسته به شرایط مختلفی چون مقدار انرژی غذا، حساسیت و شرایط فیزیولوژی دام وقتی که سطح مت هموگلوبین به بیش از 30 درصد  از کل هموگلوبین خون رسید اتفاق می افتد. مرگ عمدتا 12 ساعت پس از مصرف مقدار زیاد نیترات رخ می دهد. علائم این نوع مسمومیت عبارتند از تکرر دفع ادرار، آبی یا قهوه ای شدن رنگ زبان، دهان، فرج و سفیده چشم (سیانوز)، تغییر رنگ خون به قهوه ای (بعلت تشکیل مقدار بالای مت هموگلوبین)، عدم تحرک، افزایش تعداد ضربان قلب، تنگی نفس، رعشه عضلانی، تلوتلو خوردن، دراز کشیدن به پهلو با دهان باز و نهایتا مرگ. در حیوانات آبستن سقط جنین نیز می تواند مشاهده شود.

ب- مسمومیت مزمن نیتراتی: وقتیکه حیوان مقدار کمی از علوفه های دارای نیترات کم را در مدت طولانی مصرف می کند دچار مسمومیت مزمن نیتراتی خواهد شد. مصرف آب و غذای حاوی نیترات در طولانی مدت اثرات فوق را تشدید خواهد کرد. معمولا تشخیص مسمومیت غیر حاد نیترات از روی علائم به آسانی امکان پذیر نیست همچنین اثرات نیترات بین افراد مختلف از یک نوع دام، شرایط و سن حیوان، وضعیت اقلیمی و آب و هوایی منطقه و سایر مواد خوراکی ترکیب شده در جیره می تواند متفاوت باشد درمان مسمومیت مزمن فقط با دانستن سطوح ازت علوفه و بنابراین اجتناب یا کاهش مقدار آن علوفه در ترکیب جیره امکان پذیر است. علائم این نوع مسمومیت عبارتند از افت تدریجی تولید شیر، کاهش افزایش وزن روزانه، کاهش اشتها، شب کوری، بروز علائم کمبود ویتامین هایی چون C,E,A ، بروز مشکلات تولید مثلی (کاهش راندمان تولید مثلی، افزایش روز های باز، تعداد بیشتر تلقیح به ازاء هر آبستنی و تولید گوساله هایی با وزن کمتر و سقط جنین) در این حالت محتمل است.

درمان:

در موقع مسمومیت نیتراتی ابتدا باید در اسرع وقت دامپزشک را مطلع کرد و حیوان مبتلا به مسمومیت باید با آرامی و بدون ایجاد استرس رفتار شود و تا حد امکان حیوان کمتر جابجا شود تا دچار کمبود اکسیژن (در اثر تحرک و افزایش مصرف اکسیژن) نشود و سپس محلول متیلن بلو 2 درصد  توسط  دامپزشک بصورت داخل سیاهرگی تزریق شود تا به برگشت مت هموگلوبین به هموگلوبین بتواند کمک کند. در این روش درمانی امکان دارد که نیاز به تکرار درمان هم باشد. خوراندن روغن معدنی نیز می تواند تاحدی به کاهش جذب نیترات و تخفیف علائم بیماری کمک کند.

سطح نیترات در گیاهان:

نیتروژن خاک از طریق ریشه گیاهان بشکل نیترات جذب می شود گیاهان نیترات را ابتدا به نیتریت (NO₂)  و سپس به آمونیاک (NH₃) و بعد به اسیدهای امینه تبدیل می کنند محل اصلی تبدیل نیترات به این محصولات در برگ سبز در حال رشد می باشد و از این اسیدهای امینه در ساخت پروتئین استفاده می کنند بافت گیاهی نیترات را در طول شب (بویژه در اوایل صبح) هنگامیکه فتوسنتز گیاهی غیر فعال است ذخیره می کند و در طول روز وقتیکه نور کافی وجود دارد نیترات سریعا به پروتئین تبدیل می شود. در شرایط عادی رشد گیاه معمولا مقدار تجمع نیترات بسیار کم است اما در برخی از موارد(در شرایط رویشی غیر عادی مثل خشکسالی) ریشه مقدار نیترات زیادتر از حدی که بتواند به پروتئین تبدیل کند را جذب می کند فرایند تبدیل نیترات به سایر فرآورده های متابولیسمی به کندی پیش رفته و باعث تجمع نیترات در گیاه بویژه در ثلث تحتانی ساقه خواهد شد.

 

شرایط رویشی غیرعادی و پُرتنش مانند خشکسالی، یخبندان، سرماهای طولانی و غیرفصلی، تگرگ، بیماری، حشرات، سطح بالای نیترات خاک، کمبود مواد معدنی در خاک و استفاده از علف کش ها می تواند باعث تجمع نیترات در علوفه شود(جدول شماره یک). وقوع خشکسالی در موقع گرده افشانی گیاه و یا بلافاصله بعد از گرده افشانی باعث بیشترین میزان تجمع نیترات خواهد شد از سر گیری رشد طبیعی گیاه، بعد از یک بارندگی خوب باعث کاهش تجمع نیترات خواهد شد و البته برداشت علوفه مذکور باید 3 تا 4 روز پس از بارندگی باشد. علوفه های خشک نسبت به علوفه تازه منبع غلیظتری از نیترات می تواند باشد. . با بالا رفتن مقدار پروتئین یا درصد ازت علوفه و جیره احتمال مسمومیت زایی غذا نیز بالا می رود و در گیاهان با افزایش مقدار کود دهی که همراه با افزایش مقدار پروتئین و اجزای نیتروژنه (ازتی) گیاه است مقدار پروتئین و مقدار نیترات گیاه افزایش خواهد یافت. تجمع نیترات در گیاهان در مواقع استفاده از کودهای نیتراته بیشتر از زمانی است که از کودهای سولفات آمونیوم یا اوره استفاده می شود. کمبود مواد معدنی مخصوصا پتاسیم و فسفر می تواند باعث افزایش نیترات در گیاه شود اما وجود مقادیر کافی گوگرد می تواند تاثیر مثبتی در تبدیل نیترات به پروتئین داشته باشد و از افزایش نیترات در گیاه جلوگیری کند از اینرو لازم است برای کود دادن به خاک از توصیه های آزمایش خاک استفاده کرد تا برای مدیریت بهتر از متعادل بودن مواد املاح و عناصر خاک و گیاه مطمئن شد. ترکیبات مختلف نیتراته بدست آمده از گیاهان با استفاده از جدول شماره 3 قابل تبدیل به سایر فرم های نیتراته می باشند مثلا 0.1 درصد از نیترات نیتروژن مساوی با 0.44 درصد نیترات می باشد (0.1 × 4.4=0.44) و یا 0.44 درصد از نیترات مساوی است با 0.1 درصد از نیترات نیتروژن (0.44 × 0.23= 0.1)

جدول شماره 1 : تجمع نیترات در گیاه تحت تاثیر عوامل مختلف

مقدار نیترات بموازات بلوغ گیاه کاهش می یابد	یولاف	مرحله سنبله زنی	5047 ppm
		مرحله گل دهی	4726 ppm
		مرحله نرم خمیری	3027 ppm
مقدار نیترات در اندام ها و بخش های مختلف گیاه متفاوت است	یولاف با 112کیلوگرم ازت در هکتار	ساقه	8000 ppm
		برگ	4200 ppm
		سنبله	1000 ppm
با دادن کود ازته مقدار نیترات ذخیره شده در گیاه افزایش می یابد	ساقه یولاف در مرحله ساقه روی با مقدار ازت	56 کیلوگرم ازت در هکتار	6000 ppm
		112 کیلوگرم ازت در هکتار	8000 ppm
		168 کیلوگرم ازت در هکتار	12500 ppm

جدول شماره 2 : مقادیر متوسط نیترات در گیاهان مختلف

ردیف	نوع گیاه	میانگین نیترات (ppm)	ردیف	نوع گیاه	میانگین نیترات (ppm)
1	یونجه دهیدراته شده	2400	7          7	یولاف خشک	7800
2	یونجه خشک شده بطور طبیعی	2400	8	یولاف سیلو شده	5400
3	سیلاژ (سیلوشده) یونجه	1200	9	شبدر	3000
4	علوفه سبز ذرت	7800	10	ساقه ذرت خوشه ای (از نوع مایلو)	2400
5	سیلاژ (سیلو شده) علوفه ذرت	4800	11	سیلاژ ذرت خوشه ای	3000
6	ساقه علوفه ذرت	12000

جدول شماره 3 : ضرایب تبدیل نیترات و سایر ترکیبات نیتراته در خوراک

نام ترکیب	فرمول شیمیایی	ضریب تبدیل
نیترات نیتروژن	NO3-N	4.4
نیتریت نیتروژن	NO2-N	4.4
نیتریت	NO2	1.3
نیترات	NO3	1

متابولیسم نیترات در بدن:

نیترات مصرفی از منبع آب یا غذا پس از مصرف وارد شکمبه می شود، میلیون ها میکرواورگانیسم موجود در شکمبه با تاثیر بر کنسانتره و یا علوفه بر قابلیت دسترسی مواد مغذی و غیر مغذی این غذاها نقش حساس و عمیقی را ایفا می کند در نتیجه تاثیر میکرواورگانیسم های(میکروب ها، پروتزوا ها، مخمرها و یا قارچ ها) شکمبه، نیترات ابتدا به نیتریت (NO₂)  و سپس اسید هیپونیتریت و بعد به هیدروکسیل آمین و در نهایت به آمونیاک  (NH₃)تبدیل می شود. اگر تجمع نیتریت بیشتر از حدی باشد که بتواند به آمونیاک یا پروتئین میکروبی تبدیل شود آنگاه نیتریت وارد روده کوچک می شود و از اطریق روده جذب خون می شود. خود نیترات به تنهایی مسمومیت زا نیست بلکه نیتریت حاصله که وارد خون می شود خطر آفرین بوده و باعث می شود هموگلوبین های خون که باعث انتقال اکسیژن در خون می شود را به مت هموگلوبین تبدیل کند که دیگر قادر به انتقال اکسیژن نمی باشد و این نقص در انتقال اکسیژن از شش به بافت های بدنی می تواند باعث ایجاد خسارت های متعدد در بدن موجود شود که بستگی به مقدار و مدت اثر نیترات دارد و اما اگر خوراک مصرفی حاوی سطوح بالای انرژی باشد آنگاه نیترات و نیتریت در داخل شکمبه در مسیر تولید پروتئین میکروبی قرار می گیرد و جلوی خطر مسمومیت را می گیرد.

جدول شماره 4 : راهنمای سطوح نیترات در علوفه برای گاوهای بالغ (بر اساس 100 ماده خشک)

مقدار نیترات (بر حسب ppm)	توضیحات
0 تا 1500	برای تمام شرایط و انواع دام مناسب و بی خطر می باشد
1500 تا 4400	در صورت کافی بودن مقدار آب و خوراک قابل دسترس هیچ مشکلی ایجاد نمی کند
4400 تا 6600	برای حیوانات غیر آبستن بلامانع بوده اما برای دام آبستن تنها 50 درصد از کل ماده خشک این چنین جیره باید داده شود. در حیوانات احتمال بروز علائم کاهش اشتها،افت تولید ودر برخی شرایط سقط جنین ممکن است.
6600 تا 8800	برای کلیه دام ها فقط 50 درصد از کل ماده خشک این جیره باید داده شود برخی از علائم مسمومیت در حیوان مشاهده می شود و حتی احتمال تلف شدن می رود
8800 تا 15400	برای کلیه دام ها مقدار خوراک به 35 تا 40 درصد از کل ماده خشک محدود شود . بهیچ وجه به دام آبستن تعلیف نشود
15400 تا 17600	برای کلیه دام ها مقدار خوراک به 25درصد از کل ماده خشک محدود شود. بهیچ وجه به دام آبستن تعلیف نشود
بیشتر از17600	کاملاً سمی. از تعلیف آن خودداری شود

نیترات در آب:

اکثر چاه های آب از لحاظ نیترات دارای مقادیر پائینتر از 44 ppm (حداکثر مقدار مجاز انسان و یا دام بالغ) از نیترات می باشند کودکان و نشخوارکنندگان نابالغ نسبت به مسمومیت نیتراتی وقتیکه از 44 ppm مقدار نیترات فراتر برود حساس می شوند.بنابراین وقتیکه دام از آب چاه استفاده می کنند احتمال مسمومیت نیتراتی بسیار پائین است اما وقتیکه دام از آب جمع شده در برکه و یا چاله های سر راه یا مشرب های سر گذر که از زهکشی مرغداری ها، دامداری ها، مزارعی که کود زیادی به آنها داده شده، سیلوها، تانک های سپتیک یا محل دفع فضولات دامی آب در آنها جمع می شود دام را در معرض مسمومیت نیتراتی قرار می دهد. مصرف آب نیز در صورتیکه در دفعات مکرر در اختیار دام باشد در طی روز نسبت به موقعیکه فقط یک مرتبه در اختیار دام قرار می گیرد احتمال مسمومیت را کاهش خواهد داد. اکثر یافته ها بیانگر این است که در صورتیکه در آب کمتر از 440 ppm از نیترات وجود داشته باشد و از طرفی جیره مصرفی دام بالانس بوده ( از نظر نیترات بالا نباشد) و مدیریت تغذیه و مصرف آب اصولی باشد احتمال مسمومیت نیتراتی وجود ندارد در صورت بالا بودن سطح نیترات یا نیتریت آب شرب دام، لازم است تا از میزان مصرف علوفه های حاوی نیترات در تعلیف دام کاسته بشود.

جدول شماره 5: اثرات سطوح مختلف مقدار نیترات در آب

حدود نیترات آب (ppm)	تاثیرات احتمالی نیترات آب
0 تا 44	مطلوب
45 تا 122	با اثرات جزئی
122 تا 220	احتمال خطر در دراز مدت
221 تا 440	بروز علائم بیماری
441 تا 660	احتمال بروز تلفات
661 تا 880	افزایش نرخ بروز تلفات
بیشتر از 881	بروز تلفات سنگین